Της Ασημίνας Ξηρογιάννη
Διανύουμε φέτος το έτος Καβάφη και το όνομα του μεγάλου Αλεξανδρινού είναι πάλι στο προσκήνιο. Πάντα λαμπερός υπερβαίνει το χώρο και το χρόνο εξακολουθώντας να μαγεύει με την ποίησή του. Κρατώ στα χέρια μου λοιπόν μια νέα κυκλοφορία από τις Eκδόσεις Ίκαρος, ένα βιβλίο που διάβασα απνευστί μέσα σε λίγες ώρες.
Η επιμέλεια και τα σχόλια του βιβλίου ανήκουν στον Peter Jeffreys (Παναγιώτη Τσαφαρά) που έχει σημαντική συμβολή στις καβαφικές σπουδές, ενώ η μετάφραση στην Κατερίνα Γκίκα. Πρόκειται για την αλληλογραφία ανάμεσα στον Ε.Μ. Φόρστερ και στον Κ.Π. Καβάφη που και οι δυο τους “υπήρξαν από ιδιοσυγκρασία δεινοί επιστολογράφοι”, όπως διαβάζουμε στην εκτενή και πολύ κατατοπιστική εισαγωγή του βιβλίου. Εκτός από το σύνολο της σωζόμενης αλληλογραφίας (που καλυπτει το διάστημα σχεδόν μιας δεκαπενταετίας) ανάμεσα στους δύο άνδρες, η πλούσια έκδοση περιλαμβάνει συσχετιζόμενες επιστολές (προς μεταφραστές, λογίους και εκδότες που εμπλέκονται στην υπόθεση της δημοσίευσης ποιημάτων του Καβάφη στα αγγλικά) και αρχειακό φωτογραφικό υλικό.
Η εν λόγω αλληλογραφία αποτελεί τη διεξοδική καταγραφή μιας ιδιότυπης “λογοτεχνικής σχέσης” ή αλλιώς “λογοτεχνικής φιλίας” που λαμβάνει χώρα μέσα στον 20ο αιώνα. Από τη μία είναι ο Φόρστερ που εκφράζει το μεγάλο του θαυμασμό για τον Καβάφη μέσα στις επιστολές του. Του μιλά άμεσα, φιλικά, αισιόδοξα και εγκάρδια, χρησιμοποιώντας τόνους οικειότητας. Από την άλλη, ο Καβάφης μέσα από τα κείμενά του φαίνεται ότι είναι κάπως συγκρατημένος στην έκφραση συναισθημάτων και σκέψεων, καθώς και ειρωνικός στα σημεία. Μοιάζει ουδέτερος και αποστασιοποιημένος πολλές φορές. Συχνά “η σιωπή” του βασανίζει τον Φόρστερ.
Είναι διασκεδαστικές οι επιστολές, κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον. Φωτίζουν το χαρακτήρα και τις επιδιώξεις των προσώπων και δίνουν το στίγμα μιας εποχής. 23 επιστολές του Καβάφη και 29, πιο εκτενείς, του Φόρστερ. Ο Φόρστερ είναι παθιασμένος με τον ποιητή και την εργασία του και στα πλαίσια μιας ανευ προηγουμένου γενναιοδωρίας έχει ως στόχο ζωής να προωθήσει το έργο του στα αγγλικά. Ο Φόρστερ τελικά θα πετύχει να γνωρίσει τον Καβάφη στον αγγλόφωνο κόσμο θέτοντας γερά θεμέλια για την σημερινή παγκόσμια λογοτεχνική φήμη του ποιητή. Όμως πρώτα θα περάσει μια μικρή οδύσσεια που θα του διδάξει πολλά. Διότι ο Καβάφης δείχνει μια κάποιου είδους αδιαφορία, έχοντας τους λόγους του. Ίσως γιατί δεν τον ενθουσιάζουν καθόλου οι φιλίες του Φόρστερ και τα πρόσωπα που αυτός συναναστρεφόταν, παρόλο που μέσα στον κύκλο του υπήρχαν προσωπικότητες σαν τον Arnold Toynbee, τoν T.S. Eliot, τον T.E. Lawrence και τον Leonard Woolf.
Ακόμα, οι δισταγμοί και οι αναβολές του Καβάφη προκειμένου να δώσει την τελική του έγκριση για την αγγλόφωνη έκδοση των ποιημάτων του, έχει να κάνει και με την όλη του φιλοσοφία σχετικά με τη διάδοση της ποίησής του. Ο ποιητής φρόντιζε να τον διαβάσουν πρωτίστως εκείνοι που εκούσια το επιθυμούσαν, γι’ αυτό και εξέδιδε ο ίδιος τα ποιήματά του σε μονόφυλλα και τα μοίραζε απλόχερα σε όσους του τα ζητούσαν. Τρίτος λόγος θα έλεγε κανείς ότι είναι η διαφορετική αντίληψη του περί αρχαίας και σύγχρονης του πραγματικότητας και του ιστορικού Γίγνεσθαι, καθώς και η διαφορετική αντίληψή του για την αγγλική εξωτερική πολιτική και την ευρύτερη στάση της Μεγάλης Βρετανίας απέναντι στο ζήτημα της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Ο Καβάφης πιστεύει ότι ο Φόρστερ δεν μπορεί να κατανοήσει πλήρως τον κόσμο της Ανατολής, αφού είναι απολύτως διαποτισμένος με τη νοοτροπία και τις πρακτικές της Δύσης. Τέλος, ήταν και ένα εκδοτικό λάθος αναφορικά με ποιήματά του που αναστάτωσε τον Καβάφη και τον έκανε να δυσανασχετήσει. Ο Φόρστερ σε σχετική επιστολή του για την πρώτη εμφάνιση ποιημάτων του Καβάφη στο Athenaeum τo 1919 γράφει χαρακτηριστικά: “Oι τυπογραφοι έχουν κάνει μια ολέθρια μετάθεση δύο στίχων – καταστρέφοντας εντελώς ένα ποίημα και αποδυνανμώνοντας το άλλο”. Ο Καβάφης ίσως και να εμπιστευόταν μόνο το “δικό του μεταφραστή”, τον Γιώργο Βαλασόπουλο, που μπορούσε και να τον ελέγχει στην Αλεξάνδρεια.
Δε θα μπορούσαμε σε αυτό το κείμενο να μην αναφερθούμε στο θέμα της εκλεκτικής συγγένειας που εμφανώς αισθάνεται ο Φόρστερ ότι τους συνδέει μια και οι δύο “εκτιμούν” τους ωραίους άνδρες, όπως αναφέρεται στην εισαγωγή του επιμελητή. Ο Φόρστερ εγκλωβισμένος σ’ έναν καταπιεσμένο ερωτισμό και φορτωμένος με επιθυμίες που ζητούν απεγνωσμένα ικανοποίηση, νιώθει περίσσιο θαυμασμό για τον Καβάφη που ελεύθερα εξασκεί την τέχνη του και έντεχνα εκδηλώνει την ιδιάζουσα ιδιοσυγκρασία του μέσω αυτής.
To Koskino 